شاهنامه

فردوسی نخستین کسی نبود که به آفرینش رزم‌نامهٔ ملی ایران دست‌زد. پیش از او مسعودی مروزی بخشی از شاهنامه را به نظم سروده‌بود.[۲] او شاهنامهٔ خود را در بحر هزج سروده‌بود که این بحر بر پایهٔ چارچوب وزن بحر عربی رجز ساخته شده‌بود. از شاهنامهٔ مسعودی تنها سه بیت به‌جا مانده‌است.[۳] دقیقی نیز پیش از فردوسی به‌نظم‌درآوردن داستان‌های ملی ایران را آغاز کرد، اما کار او ناتمام ماند تا این‌که فردوسی آن را به پایان رساند.[۴]

به‌گمان فراوان، فردوسی در سرودن شاهنامه تنها از یک منبع تدوین‌شده بهره برده و آن، شاهنامهٔ ابومنصوری بوده‌است. آغاز سرایش شاهنامه پیرامون ۳۶۷ ه‍.ق بوده‌است. پیش از آن، داستان «بیژن و منیژه» را سروده‌بود که با به‌شمارآوردن این سال‌ها، او ۳۵ سال از عمر خویش را بر سر سرایش شاهنامه گذاشته‌است.[۵] او سرانجام ویرایش نخست شاهنامه را در سال ۳۸۴ ه‍. ق، سه سال پیش از برتخت‌نشستن محمود، به‌پایان بُرد.[۶][۷] و ویرایش دوم کتاب را نیز در ۲۵ اسفند سال ۴۰۰ ه‍.ق برابر با ۸ مارس ۱۰۱۰ م[یادداشت ۱] در هفتاد و یک سالگی به‌انجام رساند:
چو سال اندرآمد به هفتادویک         همی زیر بیت اندرآرم فلک!
تن شاه‌محمودآباد باد!         سرش سبز و جان و دلش شاد باد!
چُنانش ستایم که تا در جهان         سخن باشد از آشکار و نهان،
مرا از بزرگان ستایش بود!         ستایش وُرا در فزایش بود!
که جاوید باد آن خردمندمرد         همیشه به کام دلش کارکرد!
همش رای و هم دانش و هم نسب         چراغ عجم، آفتاب عرب!
سرآمد کنون قصّهٔ یزدگرد         به ماه سپندارمذ روز اِرد،
ز هجرت شده پنج هشتاد بار         به نام جهان‌داور کردگار!